माझा देश भारत निबंध :-

1. परिचय:

जगाच्या क्षितिजावर, माझा भारत देश त्या सूर्यासारखा आहे, ज्याने आपल्या संस्कृतीचा आणि सभ्यतेचा प्रकाश संपूर्ण जगात प्रकाशित केला आहे. अध्यात्मिक ज्ञानाचा सूर्य, जगतगुरू आणि सोन्याचा पक्षी म्हणून ओळखला जाणारा माझा देश, भारत हा जगातील सर्वात प्राचीन संस्कृती असलेला देश आहे.

विज्ञान, गणित, वैद्यक, धर्म, तत्वज्ञान, साहित्य आणि मानवतावादी संस्कृतीचा उगम माझ्या भारत देशातूनच झाला आहे. सर्वप्रथम शांतता आणि अहिंसेचा धडा माझ्या देशातच शिकवला गेला. प्राचीन काळी याला आर्यावर्त, हिंदुस्थान, भारतवर्ष असे संबोधले जात होते आणि सध्या याला ‘भारत’ असेही म्हणतात. आजही ज्ञान-विज्ञान, तंत्रज्ञान, माहिती आणि दळणवळणाच्या क्षेत्रात माझा भारत देश जगातील महान राष्ट्रांमध्ये सन्मानाने आणि अभिमानाने ओळखला जातो.

2. भौगोलिक रचना आणि नैसर्गिक महत्त्व:
भारत हा जगाच्या नकाशावर उत्तर गोलार्धात वसलेला एक विशाल देश आहे. हे 84 उत्तर अक्षांश आणि 68.7 पूर्व रेखांश ते 97.25 पूर्व रेखांश दरम्यान पसरलेले आहे. तिची उत्तरेकडून दक्षिणेकडे लांबी ३२१४ किमी आणि पूर्वेकडून पश्चिमेकडे २९३३ किमी आहे.

त्याचे क्षेत्रफळ 32,87,263 चौरस किलोमीटर आहे. हे कॅनडापेक्षा 3 पट मोठे, युरोपपेक्षा 7 पट मोठे, यूकेपेक्षा 13 पट मोठे आहे. त्याची विशालता, विविधता, भौतिक आणि मानवी परिस्थिती आणि सीमांमुळे हा देश नसून एक उपखंड आहे.

भारताच्या उत्तरेकडील हिमालयातील हिमशिखरे त्याला चांदीच्या मुकुटाप्रमाणे सजवतात. दक्षिणेकडील घनदाट उष्णकटिबंधीय जंगले आणि त्याचा किनारा, थंड, संथ, सुगंधित मलयानीलने सुगंधित, पूर्वेला बंगालच्या उपसागराला, पश्चिमेला अरबी समुद्राच्या मध्यभागी हिंदी महासागराला स्पर्श करते.

ज्या शेजारी देशांच्या सीमा भारताला मिळतात ते आहेत: अफगाणिस्तान, पाकिस्तान, चीन, म्यानमार (बर्मा), भूतान आणि बांगलादेश. तिबेट, कैलास आणि मानसरोवर या तीर्थक्षेत्रांचा देश, राजकीयदृष्ट्या चीनचा भाग असला तरी, भारताशी नैसर्गिक संबंध आहे.

नैसर्गिक दृष्टीकोनातून भारत चार भागात विभागला गेला आहे. उत्तरेकडील पर्वतीय व पठारी प्रदेश, उत्तरेकडील विस्तीर्ण मैदाने, द्वीपकल्पीय पठार व किनारी मैदाने. भौगोलिक आकाराच्या विशालतेमुळे येथील मातीची रचना विशिष्ट नैसर्गिक परिस्थितीत आहे.

येथील प्रमुख मृदा जलोळ, काळी व लाल माती आहे. भारतात मान्सूनचे हवामान सामान्यतः आढळते. हिवाळा (15 डिसेंबर ते 15 मार्च), उन्हाळा (15 मार्च ते 16 जून), पाऊस (16 जून ते 15 सप्टेंबर), शरद ऋतू (16 सप्टेंबर ते 15 डिसेंबर) असे चार ऋतू आहेत.

इथे हिवाळ्यात थंडीची लाट, उन्हाळ्यात उष्णतेची लाट आणि पावसाळ्यात पावसाची लाट असते. केतू कंचनजंगा, धौलागिरी, नंगा पर्वत, नंदा देवी, नामचा बार्बा ही भारतातील प्रमुख पर्वतशिखरं आहेत. सांभर, चिल्ला, पुलिकट हे प्रमुख तलाव आहेत. येथील सागरी किनारा मलबार किनारा, कोकण किनारा, कोरोमंडल किनारा आहे. झोजिला पास, काराकोरम, बोमडिला, शिपकी ला, नाथू ला हे प्रमुख पास आहेत.

3. नैसर्गिक वैभव आणि संपत्ती:
पावसाचे असमान वितरण असलेल्या या देशात कमी-अधिक प्रमाणात पाऊस पडतो. त्यामुळे येथील नैसर्गिक वनसंपदा आशियामध्ये चौथ्या आणि जगात दहाव्या स्थानावर आहे. येथे 47000 झाडे आणि वनस्पती आढळतात. भारतीय जंगले उष्णकटिबंधीय, सदाहरित जंगले, पानझडी जंगले, कोरडी जंगले, वाळवंट जंगले, पर्वतीय जंगले, भरती-ओहोटीची जंगले, किनारी जंगले आणि अल्पाइन जंगले आहेत.

भारत हा कृषिप्रधान देश आहे. येथील ६६.५२ टक्के लोक शेतीची कामे करतात. देशातील 80 टक्के लोकसंख्या शेतीवर अवलंबून आहे, जी खेड्यात राहते. तांदूळ, ज्वारी, बाजरी, मका, कंपास, ताग, भुईमूग, तीळ, तंबाखू, मूग, उडीद, मोहरी, गहू, बटाटा, हरभरा आणि कडधान्ये ही येथील प्रमुख पिके आहेत. चहा, कॉफी ही इथली पिके आहेत. खनिज संपत्तीच्या बाबतीत हा देश श्रीमंत आहे.

खनिजे आपल्याला आर्थिकदृष्ट्या समृद्ध करतात. कोळसा, अॅल्युमिनियम, डोलोमाइट, सोने, मॅंगनीज, लोह, तांबे, अभ्रक, बॉक्साईट, शिसे, संगमरवरी, कथील, हिरा, मीठ, थोरियम इत्यादींच्या बाबतीत भारत समृद्ध आहे. कापूस, लोकरी, रेशीम, ताग, वनस्पती तेल, रबर, जड अभियांत्रिकी, रासायनिक खते, जहाज बांधणी, कारचे डबे, औषधे, लोखंडी पोलाद हे प्रमुख उद्योग येथे प्रचलित आहेत.

4. वाहतूक आणि व्यापार:
कोणत्याही देशाच्या आर्थिक आणि व्यावसायिक विकासात वाहतुकीच्या साधनांना विशेष महत्त्व असते. भारतात वाहतुकीची चार प्रमुख साधने आहेत: रस्ते, रेल्वे, जलमार्ग आणि हवाई मार्ग. जगातील तिसर्‍या क्रमांकाच्या वाहतूक व्यवस्थेअंतर्गत, आपल्या देशातील रस्त्यांची एकूण लांबी 33 लाख किमी आहे.

यामध्ये कच्चे रस्ते आणि राष्ट्रीय महामार्गांचा समावेश आहे. सध्या देशातील एकूण प्रवासी वाहतुकीपैकी 85 टक्के वाहतूक आणि 65 टक्के माल वाहतूक रस्त्यावरून होते. आपल्या देशात रेल्वेची एकूण लांबी 62,759 किमी आहे. आशियातील सर्वात मोठ्या आणि जगातील दुसऱ्या रेल्वे प्रणालीसाठी प्रसिद्ध, आपल्या देशात दररोज हजाराहून अधिक ट्रेन धावतात. जलमार्ग हेही महत्त्वाचे साधन आहे.

75,16 किमी लांबीच्या सागरी किनार्‍यावर 12 मोठी आणि 148 छोटी बंदरे आहेत आणि येथून व्यापार आणि वाहतूक होते. हवाई वाहतूक आपल्या देशात एअर इंडिया, इंडियन एअरलाइन्स, वायुदूत, पवनहंस आणि खाजगी हवाई सेवांच्या रूपाने उपलब्ध आहे. त्याचा विस्तार 32 हजार किलोमीटर इतका आहे.

व्यापार: आपल्या देशातील व्यापार म्हणजे देशांतर्गत आणि अंतर्गत विदेशी किंवा बाह्य व्यापार. बहुतेक व्यापार समुद्रमार्गे होतो. भारतातून निर्यात होणाऱ्या वस्तू म्हणजे चहा, कापूस आणि ज्यूटच्या वस्तू, लोखंड, लाख, गरम मसाले आणि संगणक चिप्स, ज्या अमेरिका, रशिया, जपान, जर्मनी, ऑस्ट्रेलिया, कॅनडा, पाकिस्तान, लंका, इराण, मध्य पूर्व, दक्षिणपूर्व आशिया आणि पूर्व आफ्रिकन राष्ट्रांमधून उद्भवते.

5. सांस्कृतिक वारसा:
भारतीय सभ्यता ही जगातील सर्वात जुनी संस्कृती आहे. 3000 BC ते 700 AD पर्यंतचा प्राचीन भारताचा इतिहास सिसू व्हॅली संस्कृतीपासून सुरू होतो. उत्खननादरम्यान, {मोहन जोदारो आणि हडप्पा} येथील उच्च नागरी संस्कृतीचे ज्ञान येथे आढळते.

येथील वैदिक संस्कृतीच्या मुख्य शैली आहेत: गांधार शैली, मथुरा शैली, अमरावती ली गुप्त काळातील शिवाचे अर्धनारीश्वर रूप, विष्णूचे दशावतार, बुद्धाची उत्कृष्ट शिल्पे. दक्षिण भारतात धातूची शिल्पे मोठ्या प्रमाणावर तयार होत असत. पल्लव शिल्पाच्या थीम शिवाचे कुटुंब, अल्वार, नयनन, संत यावर केंद्रित आहेत. नटराज ही विलक्षण क्षमता असलेली मूर्ती आहे.

प्रसिद्ध ठिकाणे: भारतीय शिल्पकला आणि वास्तुकला जगात अद्वितीय आहे. दिल्ली येथे स्थित हुमायूंचा मकबरा येथील प्रसिद्ध प्रेक्षणीय स्थळांपैकी एक आहे. 1986 मध्ये बांधलेली कमळाच्या आकाराची अष्टकोनी दिल्ली इमारत 21 व्या शतकातील ताज म्हणून ओळखली जाते.

शाहजहानच्या काळात बांधलेली जामा मशीद. राजा जयसिंग यांनी १७२५ मध्ये बांधलेली एक प्राचीन वेधशाळा आहे. 42 मीटर उंच इंडिया गेट ही पहिल्या महायुद्धात शहीद झालेल्या 90,000 भारतीयांना समर्पित असलेली प्रसिद्ध इमारत आहे. ही 725 फूट उंच लाल दगडाची इमारत आहे. 330 एकरात पसरलेले राष्ट्रपतींचे निवासस्थान हे 340 खोल्या, 118 जिने, 74 लॉबी असलेले सरकारी निवासस्थान आहे.

मीनाक्षी, सुंदरेश्वर मंदिर, गेटवे ऑफ इंडिया, गोल गुंबड, सांची स्तूप, जगन्नाथ मंदिर, सूर्य मंदिर, कोणार्क, व्हिक्टोरिया मेमोरियल, खजुराहो आणि सोमनाथ मंदिर, अधाई दिन का झोपरा आणि ताजमहाल ही प्रसिद्ध ठिकाणे आहेत. नैसर्गिक दृष्टिकोनातून, पृथ्वीवरील स्वर्ग म्हणजे काश्मीर, दार्जिलिंग, उटी, राजस्थानचा हवा महल, बद्रीनाथ, केदारनाथ, वाराणसी यांसारखी तीर्थक्षेत्रे.

6. प्रशासकीय स्थापना:
सध्या, भारत देशाला प्रशासकीय दृष्टिकोनातून राज्यांचे संघराज्य मानले गेले आहे आणि एक सार्वभौम लोकशाही प्रजासत्ताक म्हणून 28 राज्ये आणि 7 केंद्रशासित प्रदेशांमध्ये विभागले गेले आहे, ज्यामध्ये सरकारची संसदीय प्रणाली आहे.

भारतीय राज्यघटनेत दिलेल्या मूलभूत अधिकारांपैकी, मुख्य म्हणजे: समानतेचा अधिकार, ज्यामध्ये संधींची समानता, सामाजिक-आर्थिक समानता आणि शोषणाविरूद्ध स्वातंत्र्य, चिंतेचे लेख, प्रश्नाचे अधिकार, धोरणात्मक निर्देश घटक तसेच नागरिक यांचा समावेश होतो. देशाच्या मूलभूत अधिकारांना आणि कर्तव्यांनाही महत्त्व देण्यात आले आहे.

निर्देशक तत्त्वांमागे न्यायिक शक्ती नसून नैतिक आणि जनमताची शक्ती असते. राष्ट्रध्वज आणि राष्ट्रगीत यांचा आदर करणे, देशाची एकता व अखंडता यांचे रक्षण करणे, समानतेची भावना, देशाच्या वैभवशाली वास्तूंचे रक्षण करणे ही राज्यघटनेतील मूलभूत कर्तव्ये मानून मंत्रिपरिषद हीच खरी भारतीय कार्यकारिणी आहे. संविधान

भारतीय संसद ही राष्ट्रपती आणि दोन्ही सभागृहे मिळून बनलेली आहे. भारतीय राज्यघटनेत केंद्र आणि राज्यांमध्ये सत्तेची विभागणी करण्यात आली आहे. ती राज्ये भारताच्या राज्यांतर्गत येतात, जी भारताने स्वीकारली आहेत. यामध्ये केंद्रशासित प्रदेशही आहेत. हे राष्ट्रपतींनी नियुक्त केलेल्या प्रशासकांद्वारे प्रशासित केले जाते.

7. साहित्य, संगीत, नृत्य, कला, भाषा आणि तत्त्वज्ञानाची परंपरा:
भारताच्या वैभवशाली आणि समृद्ध सांस्कृतिक वारशात वेद, उपनिषदे, महाभारत, गीता, रामायण, कालिदास, जयदेव, तुलसीदास, सूरदास यांसारख्या कवी आणि पंचतंत्र, जातक, हितोपदेश यांच्या कार्यांचा समावेश आहे. विविध भाषांतील लेखकांनी वैशिष्टय़पूर्ण आणि मौलिक रचना देऊन ती आणखी समृद्ध केली आहे. कौटिल्याचे अर्थशास्त्र, पाणिनीचे व्याकरण {अष्टाध्यायी} हे व्याकरणाच्या शास्त्रीय नियमांचे ग्रंथ आहेत.

खगोलशास्त्र, गणित, आयुर्वेदाशी संबंधित इतर अनेक कामे येथे झाली आहेत. वैज्ञानिक आणि गणितीयदृष्ट्या, आर्यभट्टने Pi, Sine, Cosine, नंतर शून्य शोधून दशांश प्रणालीचा शोध लावला.

आहे . ब्रह्मगुप्ताने गुरुत्वाकर्षणाच्या पद्धती आणि तत्त्वे शोधून काढली, नागार्जुनाने रसायनशास्त्राचा शोध लावला, तर जीवक, चरक, सुश्रुत यांनी कपाल छेदन शस्त्रक्रिया आणि शस्त्रक्रिया यशस्वीपणे केल्या आहेत.

संगीत: भारतीय संगीताचे वर्गीकरण रास, ताला अभिव्यक्तीवर आधारित आहे, ज्याला स्वरा, संगीत आणि वाद्य संगीतामध्ये मोठ्या प्रमाणात विभागले गेले आहे. हिंदुस्थानी संगीत आणि कर्नाटक संगीत या दोन पद्धती प्रचलित झाल्या.

सात स्वरांच्या मुख्य राग-रागणींमध्ये गायले जाणारे संगीत आठ प्रहारांमध्ये विभागलेले आहे. उदाहरणार्थ, भैरवी सकाळी गायली जाते, विहाग राग रात्रीच्या उत्तरार्धात गायला जातो.

नृत्य-भारताच्या नृत्य परंपरेमध्ये शास्त्रीय आणि लोकनृत्याच्या विविध प्रकारांचे आणि शैलींचे सौंदर्य आणि मूल्य समाविष्ट आहे, ज्यामध्ये दक्षिण भारतातील भरतनाट्यम, कथकली, कुचीपुडी प्रसिद्ध आहेत. उत्तरेला कथ्थक, तर पूर्वेला मणिपुरी आणि ओडिसी नृत्यशैली प्रसिद्ध आहेत.

गरबा, भांगडा, बिहू घूमर, सुख, पांडवाणी इत्यादी लोकनृत्यांमध्ये प्रसिद्ध आहेत. भारतीय नृत्य ही जिवंत कला आहे. हे व्हिज्युअल आणि ऑडिओ अभिव्यक्तीचे एक शक्तिशाली माध्यम आहे. मुद्रा, रूप सौंदर्य, भावना, लय, लय आणि अभिनय हे त्याचे घटक आहेत.

भारतात नाटक : हे प्राचीन काळापासून प्रचलित आहे. सुशोभीकरण, पेहराव, दागिने करून अभिनेता स्वतः मूर्तीचे रूप धारण करतो. अभिनयासोबतच संगीत आणि नृत्य हे नाटकाचे अविभाज्य भाग आहेत. भारतीय संस्कृतीतील 11 प्रकारच्या नाटकांचे वर्णन भारताच्या नाट्यशास्त्रात आढळते.

माझा देश असंलग्न राष्ट्रांचा संघटक आहे. कॉमनवेल्थ ऑफ नेशन्सचा सदस्य आहे. तिची गैर-संरेखित शांततापूर्ण प्रतिमा संयुक्त राष्ट्रांमध्ये कायमस्वरूपी हक्कासाठी पात्र असल्याचे सिद्ध करते. भारत हा संगणकाचा सॉफ्टवेअर निर्माता आहे. अणुऊर्जा असलेले हे जगातील पाचवे राष्ट्र आहे. स्वनिर्मित छोटे उपग्रह प्रक्षेपित करण्यात यशस्वी देश आहे. त्याला शेजारील राज्यांशी मैत्री हवी आहे.

8. जागतिक मंचावर भारत:
माझा देश भारत हा जगातील लोकशाही देश आहे. हे एक धर्मनिरपेक्ष राष्ट्र आहे, ज्याचा स्वतःचा राज्य धर्म नाही. हे तिसऱ्या जगातील तरुण राष्ट्र आहे. लोकसंख्येच्या बाबतीत हे जगातील दुसऱ्या क्रमांकाचे राष्ट्र आहे.

असे म्हटले जाते की जगातील सहा लोकांपैकी फक्त एक भारतीय आहे. माझा देश बहुभाषिक, बहुसांस्कृतिक देश आहे. जगातील सर्वात प्राचीन संस्कृती आणि सभ्यता येथून विकसित झाली आहे.

चित्रकला : भारतात चित्रकलेचे अस्तित्व सभ्यतेच्या अगदी सुरुवातीपासून आहे. अजिंठा चित्रे आणि एलोरा भित्तिचित्रे, चोल चित्रे जगप्रसिद्ध आहेत. चित्रकलेच्या मुख्य शैली – पाल शैली, गुजरात शैली, जैन शैली, गढवाल शैली, कांगडा शैली, राजपूत काळ, पहाडी चित्रकला, पटना शैली, मधुबनी इ.

भारतीय वास्तुकला : ही कला फार प्राचीन आहे. हडप्पाच्या नगर-नियोजनापासून ते शुंग, सातवाहन, कुशाण काळ, चोल, चालुक्य, गुप्त, मुघल काळापर्यंत आपल्या अनोख्या स्वरूपात जगप्रसिद्ध आहे. त्याच्या मुख्य शैली – नगर, द्रविड, बेसर.

पुरीचे नगारा शैलीतील जगन्नाथ मंदिर, सूर्य मंदिर (कोणार्क), खजुराहो, दिलवाडा, जैन मंदिर, बेसर शैलीतील दशावतार मंदिर, द्रविड शैलीतील कैलास मंदिर, कांची रथ मंदिर प्रसिद्ध आहेत. ताजमहाल, लाल किल्ला, कुतुबमिनार, बुलंद दरवाजा, गोल गुंबड हे मुघल वास्तुकलेतील प्रसिद्ध आहेत.

भारतीय शिल्पकला – त्याचा इतिहास स्थापत्यशास्त्रापेक्षा जुना आहे. हडप्पा संस्कृतीतील मूर्तीही आपल्याकडे विपुल प्रमाणात उपलब्ध आहेत. हे ज्ञात आहे की त्याचा पाया चार वेद, आरण्यक सूत्रे आणि उपनिषदे आहेत. त्यामुळे भारतीय संस्कृतीचा आधार हा धर्म आहे. जगातील सर्व प्रमुख धार्मिक पंथ येथे आढळतात. हिंदू बौद्ध, जैन आणि सहा हे भारताचे मूळ धर्म आहेत.

इस्लाम, ख्रिश्चन, झोरोस्ट्रिअन, ज्यू धर्म हे भारताच्या भूमीबाहेरचे धर्म आहेत. येथील संस्कृती ग्रामीण, शहरी आणि आदिवासी आहे. भारतीय संस्कृतीत अनेक विविधता आहेत, तरीही समरसता आहे, सहिष्णुता आहे. येथे वसुधैव कुटुंबकम आणि विश्वबसुतांच्या भावनेला विशेष महत्त्व देण्यात आले आहे.

९. उपसंहार:
भारताची महान संस्कृती ही माझ्या देशाची ओळख आहे. माझा देश हा धर्मनिरपेक्षतेच्या आदर्शांवर आधारित जगातील सर्वात मोठा लोकशाही देश आहे. शेजारी राष्ट्र पाकिस्तान आपल्या अखंडतेच्या आणि एकतेच्या विरोधात नेहमीच कटकारस्थान करत असला तरी आपला देश मोठ्या धैर्याने त्याचा सामना करत आहे. माझा देश अवकाश विज्ञान, शिक्षण, तंत्रज्ञान या सर्व क्षेत्रात वेगाने प्रगती करत आहे. मला माझ्या देशाचा अभिमान आहे.